İçindekiler
Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru Hakkı ve Süreci
Giriş
Anayasa Mahkemesi, bireylerin temel hak ve özgürlüklerini korumak amacıyla, anayasal denetim mekanizmasının bir parçası olarak görev yapan yüksek yargı organıdır. Türkiye’de, 2010 anayasa değişiklikleriyle bireysel başvuru hakkı tanınmış ve 23 Eylül 2012 tarihinden itibaren vatandaşların kullanımına açılmıştır. Bu makalede, Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuru hakkının kapsamı, başvuru usulleri, değerlendirme süreci ve kararların sonuçları derinlemesine ele alınacaktır.
1. Bireysel Başvurunun Amacı ve Kapsamı
Bireysel başvuru, temel hak ve özgürlükleri kamu gücü tarafından ihlal edilen kişilere, bu ihlalin giderilmesi için başvuru yapma imkanı sunar. Ancak bu hak, yalnızca Anayasa’da yer alan ve Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (AİHS) kapsamındaki hak ihlalleri için geçerlidir. Bu bağlamda başvurunun amacı, yerel hukuk yollarının tükendiği durumlarda, bireylerin haklarını koruma altına almaktır.
Bu haklar bunlarla sınırlı olmamak üzere başlıca şunlardır:
- Yaşam hakkı (Madde 17)
- Adil yargılanma hakkı (Madde 36)
- Özel hayatın gizliliği (Madde 20)
- İfade özgürlüğü (Madde 26)
- Dini inanç ve vicdan özgürlüğü (Madde 24)
Anayasa ile güvence altına alınan temel hak ve özgürlüklerin ihlal edilmesi durumunda, Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuru hakkı kullanılabilir.
2. Başvuru Yapılabilecek Durumlar
Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuru yapılabilmesi için şu şartların bir arada bulunması gerekir:
- Bir temel hak veya özgürlüğün ihlali bulunmalı: Kamu gücü tarafından gerçekleştirilen bir işlem, eylem ya da ihmal, anayasal bir hakkı ihlal etmiş olmalıdır.
- Tüm iç hukuk yolları tüketilmiş olmalı: Başvuru sahibi, önce yerel mahkemelerde haklarını aramalı ve bu süreç sonunda hâlâ bir çözüm bulamamış olmalıdır.
- Başvuru süresi: İhlalin öğrenilmesinden itibaren 30 gün içinde başvuru yapılmalıdır.
Başvuruya Kapalı Durumlar
- Yargı kararlarının yalnızca hukuka aykırılığı gerekçesiyle temyiz edilmesi.
- Kamu görevine ilişkin düzenlemelerden doğan bazı uyuşmazlıklar (örneğin, atamalar).
- Tazminat taleplerinin doğrudan bireysel başvuru konusu yapılması.
3. Başvuru Süreci
Başvurunun Yapılması
Başvurular, Anayasa Mahkemesi’nin belirlediği standart forma uygun olarak hazırlanmalı ve gerekli harç ödenerek yapılmalıdır. Başvuru şu şekilde gerçekleşir:
- Başvuru Formu: Hangi hakların ihlal edildiği, yaşanan olayların kronolojik olarak aktarımı, deliller ve talepler ayrıntılı bir şekilde Anayasa Mahkemesi’nin internet sitesinde yer alan form doldurularak belirtilmelidir.
- Ek Belgeler: Mahkeme kararları, deliller, kimlik fotokopisi gibi belgeler başvuruya eklenmelidir.
- Başvurunun Teslim Edilmesi: Başvurular, doğrudan Anayasa Mahkemesi’ne, adliyeler üzerinden veya yurt dışındaki Türk konsolosluklarına yapılabilir.
Başvuru Harcı
Bireysel başvuru için belirli bir harç ücreti alınır. Harcın yatırılmaması durumunda, başvuru reddedilir. 2025 yılı için belirlenen Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuru harcı 5.064,40 TL dir.
4. Değerlendirme Süreci
Anayasa Mahkemesi başvuruları, “kabul edilebilirlik” ve “esasa ilişkin inceleme” olmak üzere iki aşamada değerlendirir:
Kabul Edilebilirlik İncelemesi
Başvurunun, usule uygun olup olmadığı, süre aşımına uğrayıp uğramadığı, iç hukuk yollarının tüketilip tüketilmediği incelenir. Kabul edilebilirlik kriterlerini karşılamayan başvurular reddedilir.
Esasa İlişkin İnceleme
Başvurunun kabul edilmesi durumunda, Anayasa Mahkemesi ihlalin varlığını ve boyutlarını değerlendirir. İhlalin tespit edilmesi halinde, gerekli telafi yollarını belirler.
5. Kararlar ve Sonuçları
Anayasa Mahkemesi, bireysel başvurular sonucunda şu kararları verebilir:
- Hak ihlali yok: Mahkeme, başvuru konusu haklara ilişkin teker teker inceleme yaparak bir karar verir. Başvuru konusu haklardan bazıları için hak ihlali olmadığına karar verebileceği gibi aynı kararda başvuru konusu diğer bir hakka ilişkin hak ihlali olduğuna karar verebilir.
- Hak ihlali var: İhlal kararı verilmesi hâlinde ihlalin ve sonuçlarının ortadan kaldırılması için yapılması gerekenlere hükmedilir. Ancak yerindelik denetimi yapılamaz, idari eylem ve işlem niteliğinde karar verilemez. Tespit edilen ihlal bir mahkeme kararından kaynaklanmışsa, ihlali ve sonuçlarını ortadan kaldırmak için yeniden yargılama yapmak üzere dosya ilgili mahkemeye gönderilir. Yeniden yargılama yapılmasında hukuki yarar bulunmayan hâllerde başvurucu lehine tazminata hükmedilebilir veya genel mahkemelerde dava açılması yolu gösterilebilir. Yeniden yargılama yapmakla yükümlü mahkeme, Anayasa Mahkemesinin ihlal kararında açıkladığı ihlali ve sonuçlarını ortadan kaldıracak şekilde mümkünse dosya üzerinden karar verir.
Kararların Bağlayıcılığı
Anayasa Mahkemesi’nin bireysel başvuru kapsamında verdiği kararlar bağlayıcıdır. Kamu kurumları, bu kararları uygulamakla yükümlüdür. Ayrıca bu kararlar, anayasa ihlali yapan düzenlemelerin düzeltilmesi veya yeniden düzenlenmesi gibi sistemik sonuçlar da doğurabilir.
6. Anayasa Mahkemesi ve AİHM Arasındaki İlişki
Anayasa Mahkemesi bireysel başvuruları çözmede son merci olarak görev yapar. Ancak başvuru konusu hakka ilişkin ihlal tespit edilmemesi durumunda, başvuru sahibi Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne (AİHM) başvurabilir. Bunun için de AİHM’e 6 ay içinde başvuru yapılması gerekmektedir.
Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuru, Türkiye’de temel hak ve özgürlüklerin korunması açısından önemli bir mekanizmadır. Ancak bu süreç, hem başvuru usulleri hem de hukuki gerekçeler açısından titizlikle yürütülmelidir. Hukukçular, müvekkillerini bu konuda doğru yönlendirmeli ve başvurularını eksiksiz bir şekilde hazırlamalıdır. Anayasa Mahkemesi’ne yapılacak bir başvurunun, yalnızca bireylerin haklarının korunması değil, aynı zamanda hukuki sistemin geliştirilmesine de katkı sağlayacağı unutulmamalıdır.